Joodse gemeenschap omarmt schuldbelijdenis Protestantse Kerk
WLGS 20-32 9 november 2020
Update: 09-11-2021
Kopt Trouw in haar maandageditie van 9 november 2020. Naar mijn mening een heel goed en moedig initiatief van de Protestantse Kerk in Nederland (PKN). Begrijpelijkerwijs voor de Lutherse tak van de kerk zeker een pijnlijke stap. Uiteraard betreft deze schuldbelijdenis de toenmalige houding van het bestuur van de PKN voor en in WO II.
Want op individueel niveau zijn er zeker vele leden uit diverse Hervormde richtingen geweest die in het verzet hebben gezeten.
En wat heb ik gehoopt dat de NAK Nederland anno 2020 – lid van de Raad van Kerken – zich hierbij had gevoegd! Maar helaas. Maar wat nu niet is kan nog komen.
Als bijschrift van dit artikel refereer ik aan het boek van Jan Bank “God in de Oorlog”.
In mei 1940 werden de Kerken in Nederland geconfronteerd met een vijandige inval en een vreemde overheersing. Voor het eerst sinds 130 jaar. Want eerder hadden de Franse revolutie en vervolgens Keizer Napoleon Nederland beroerd. De Kerken hadden zich in de jaren ’30 enigszins op een confrontatie met het nationaalsocialisme kunnen voorbereiden, maar de neutraliteit, die Nederland in de Eerste Wereldoorlog had gekend, zou zich misschien kunnen herhalen. Op 10 mei 1940 werd het daadwerkelijk oorlog en op 15 mei begon een Duitse en in hoge mate ideologisch bepaalde bezetting.
In de geschiedenis van de Kerken in de Tweede Wereldoorlog kan men een aantal factoren onderscheiden:
a. Kerken zijn in de 20e eeuw geworteld in de nationale staten. Welke positie nemen zij daar in, wanneer de Nederlandse staat wordt overwonnen en bezet door Nazi Duitsland?
b. Kerken zijn in de 20e eeuw geworteld in de maatschappij. In Nederland wordt dat zichtbaar in de zogeheten verzuiling. Wat betekent de Nazi-heerschappij in een maatschappij met instellingen, die een verzuild karakter dragen, zelfstandig zijn en in een democratie zijn geworteld; zoals bij voorbeeld het onderwijs of de vakbeweging?
c. Kerken zijn morele gemeenschappen; bron van zedelijke aanwijzingen voor gedrag van individuele aard en in de samenleving. Welke immorele conflicten doen zich voor tijdens de Nazi-bezetting van Nederland? Hoever zijn de Kerken bereid zulke conflicten met het bezettingsregime aan te gaan?
d. Kerken worden geleid door ambtsdragers. Hoe vergaat het hen tijdens de Nazi-bezetting? Welke voorbeeldfunctie hebben individuele gezagsdragers gehad in en buiten de Kerk tijdens de Nazi-bezetting? Welke “prijs” moesten zij opbrengen voor een mogelijk verzet?
Volgens Jan Bank hebben de drie grootste kerken in Nederland –de Rooms-Katholieke Kerk (RKK), de Nederlandse Hervormde Kerk (NHK) en de Gereformeerde Kerken in Nederland (GKN)– tijdens het interkerkelijk overleg op één lijn gezeten in hun verzet tegen de deportaties van Joden. Volgens Bank stelde de RKK zich principiëler op dan de NHK. Beide kerken hadden de belofte van Seyss-Inquart, de rijkscommissaris van Nederland, dat gedoopte Joden niet gedeporteerd zouden worden als de kerken zich niet zouden verzetten. In de RKK werd het protest tegen deportaties overal voorgelezen. Het gevolg was dat rooms-katholiek geworden Joden daarna werden afgevoerd naar Auschwitz. De NHK publiceerde het protest niet maar was daardoor gegijzeld door Seyss-Inquart.
Volgens mij zit in de laatste zin de grootste pijn van het huidige Landelijke Bestuur van de PKN.
Opgepakte Joden na Kristallnacht Verwoeste Synagoge
in Buchenwald in Pforzheim
Allereerst nu het artikel met als afsluiting mijn vraag aan de NAK: “Waar blijft de NAK anno 2020?”
Joodse gemeenschap omarmt schuldbelijdenis Protestantse Kerk
Trouw Lodewijk Dros 8 november 2020, 16:30 uur.
Het Centraal Joods Overleg (CJO) is blij met de schuldbelijdenis die de Protestantse Kerk in Nederland tijdens de herdenking van de Kristallnacht[i] heeft uitgesproken.
PKN-voorman René de Reuver trok zondagmiddag in de Amsterdamse Obrechtsjoel het boetekleed aan voor de rol die de kerk heeft gespeeld in het opkomend antisemitisme voor de Tweede Wereldoorlog, en voor haar gebrek aan moed om tijdens de Duitse bezetting ‘voor de Joodse inwoners van ons land positie te kiezen’.
De schuldbelijdenis werd gedaan in virtuele aanwezigheid van Frans Timmermans van de Europese Commissie en Shoah-overlevende Ies Vorst. CJO-voorzitter Eddo Verdoner noemde de knieval een ‘mooi en welkom gebaar’. Hij ging in op de achtergrond van de Kristallnacht in Duitsland, een pogrom in de nacht van 8 op 9 november 1938, en legde een verband met de theologische bronnen van het protestantisme. Daarbij belichtte hij vooral het antisemitische werk van Maarten Luther. Deze 16de-eeuwse reformator, die geboren werd op 10 november, kon ‘zich geen beter cadeau wensen dan brandende sjoels!’, zo citeerde Verdoner een bisschop. Luther had opgeroepen om ‘alle Joodse scholen en synagogen af te branden’. “De Nazi’s gebruikten de geschriften van Maarten Luther dikwijls als onderbouwing voor hun verschrikkelijke daden.”
‘Vreemde elementen’
Verdoner memoreerde daarnaast Henrik Colijn. Deze gereformeerde premier weerde Joden die Duitsland ontvluchtten na de Kristallnacht, omdat al die vluchtelingen volgens hem ‘vreemde elementen’ waren, schadelijk voor ‘de handhaving van het karakter van den Nederlandschen stam’. Dit alles, zei Verdoner, heeft ertoe geleid dat velen in de kerk passief en sommigen zelfs actief hebben meegeholpen aan de Jodenvervolging.
Onder vertegenwoordigers van het voormalige verzet heeft de PKN-schuldbelijdenis kwaad bloed gezet. Ze schoffeert volgens hen het vele verzetswerk, zeiden ze in Trouw. En ze doet geweld aan hun (gereformeerde, lutherse of hervormde) kerk, die helemaal niet zou hebben weggekeken van de Jodenvervolging.
De Reuver vermeldde ook de rol van het verzet. “De daden van ongelofelijke persoonlijke moed die, godzijdank, ook door leden van de kerken werden verricht. Met dankbaarheid gedenken wij hen die de moed hadden om tijdens de oorlog in verzet te komen.” Ook Verdoner ging kort in op het verzet, waarbij hij kardinaal De Jong met ere noemde. “In vele kerken werd van het spreekgestoelte opgeroepen, om Joodse onderduikers in huis te nemen en hen te beschermen. De daden van deze helden mogen wij nooit vergeten.”
Integrale tekst van de schuldbelijdenis van de Protestantse Kerk in Nederland
Ook aan het einde van dit 75ste jaar van onze bevrijding komt de Joodse gemeenschap van Nederland in Amsterdam bijeen voor de Kristallnachtherdenking. In de nacht van 9 op 10 november 1938 begon met een eerste pogrom de gewetenloze, machinale moordcampagne waaraan in de daaropvolgende jaren zes miljoen Joden ten prooi vielen. Maar zoals Abel Herzberg schreef in zijn dagboek uit Bergen Belsen: Er zijn in de Tweede Wereldoorlog geen zes miljoen Joden uitgeroeid, maar er is één Jood vermoord en dat zes miljoen keer. Ook andere groepen vielen uitsluiting, wegvoering en moord ten deel.
Het is onvoorstelbaar hoe groot het verdriet is dat de Shoah in de Joodse gemeenschap heeft teweeggebracht en hoe diep de pijn die de overlevenden hebben gevoeld. Een pijn die door de volgende generaties wordt meegedragen en ervaren. Het is in erkenning van dat verdriet en van die pijn dat de Protestantse Kerk in Nederland zich richt tot de Joodse gemeenschap in ons land. Nog niet eerder zocht de Protestantse Kerk op deze wijze het gesprek met onze Joodse gesprekspartners. Dat dit pas in het 75ste jaar van de bevrijding geschiedt, is laat. Naar wij hopen niet té laat.
De Protestantse Kerk in Nederland wil zonder terughoudendheid erkennen dat de kerk mede de voedingsbodem heeft bereid waarin het zaad van antisemitisme en haat kon groeien. Eeuwenlang werd de kloof in stand gehouden die later de Joden in de samenleving dusdanig kon isoleren dat ze konden worden weggevoerd en vermoord. Ook in de oorlogsjaren zelf heeft het de kerkelijke instanties veelal aan moed ontbroken om voor de Joodse inwoners van ons land positie te kiezen. Dit ondanks de daden van ongelofelijke persoonlijke moed die, godzijdank, ook door leden van de kerken werden verricht. Met dankbaarheid gedenken wij hen die de moed hadden om tijdens de oorlog in verzet te komen.
De Protestantse Kerk erkent tevens dat de opvang van de Joden die na 1945 terugkeerden in onze samenleving tot schrijnende situaties heeft geleid. De problemen die werden ondervonden bij de terugkeer van oorlogspleegkinderen naar de Joodse gemeenschap en bij de restitutie van bezit zijn daarvan pijnlijke voorbeelden.
In de erkenning van dit alles belijdt de kerk schuld. Vandaag in het bijzonder tegenover de Joodse gemeenschap. Want antisemitisme is een zonde tegen God en tegen mensen. Ook de Protestantse Kerk is deel van deze schuldige geschiedenis. Wij schoten tekort in spreken en in zwijgen, in doen en in laten, in houding en in gedachten. Mogen alle slachtoffers van de grote verschrikking een gedachtenis en naam (Hebreeuws: Yad Vashem) hebben in het hart van de Eeuwige, de God van Israël. Dat alle geliefden die worden gemist, niet worden vergeten. Zoals geschreven staat: Aarde, dek mijn bloed niet toe, laat mijn jammerklacht geen rustplaats vinden (Job 16:18).
We nemen onszelf voor alles te doen wat mogelijk is om de joods-christelijke relaties verder uit te laten groeien tot een diepe vriendschap van twee gelijkwaardige partners, onder andere verbonden in de strijd tegen het hedendaagse antisemitisme.
Reactie op de verklaring van de PKN van de Joodse gemeenschap door Eddo Verdoner, voorzitter van het Centraal Joods Overleg (CJO)
‘Erkenning en verantwoordelijkheid’ Zojuist heeft de scriba van de Protestantse Kerk in Nederland een verklaring uitgesproken. In deze verklaring spreekt de Scriba over een erkenning van schuld, en de verantwoordelijkheid voor de toekomst. Hij spreekt over de pijn en het verdriet, die de Shoah teweeg heeft gebracht bij de Joodse gemeenschap, tot op de dag van vandaag. Hij spreekt over de wortels van het antisemitisme in ons land. En over de rol van de kerk daarin.
Het CJO, de koepel van Joodse organisaties in Nederland, is blij met deze verklaring en vindt het een mooi en welkom gebaar van vriendschap. In het kader van deze herdenking heb ik mij verdiept in de reactie van de Duitse kerken op de Kristallnacht, en die loog er niet om. Nadat de Nazi’s de synagoges in brand hadden gestoken, werden zelfs gedoopte voorgangers van Joodse origine gearresteerd. Je zou denken dat de kerk hen een helpende hand zou bieden, maar zelfs deze bekeerlingen hoefden niet op steun te rekenen.
In de maanden erna werden ‘bijzondere’ eisen gesteld aan bekeerde voorgangers, die nog op vrije voeten waren. Ze moesten zich gedeisd houden, want als er reuring in hun gemeenschappen zou ontstaan, werden ze gedwongen het predikantschap neer te leggen. Een jaar later waren praktisch alle predikanten van Joodse afkomst uit hun ambt gezet. Er heerste sterke vooroordelen en wrok tegen Joden onder Duitse protestanten. Men beschouwde hen als vreemdelingen, die ongeluk brachten. Het feit dat zij gedoopt waren deed daar niets aan af, zo staat te lezen in het boek ‘De verlaten kinderen van de kerk’.
En dat was geen grote verrassing. De Nazi’s gebruikten de geschriften van Maarten Luther, een grondlegger van de Protestantse kerk, dikwijls als onderbouwing voor hun verschrikkelijke daden. De protestantse bisschop van Thüringen, Martin Sasse, was zelfs verheugd over de brandende synagoges na de Kristallnacht. Hij schreef dat Luther, die op 10 november jarig was, zich geen beter cadeau kon wensen dan brandende sjoels! Schreef Luther niet in zijn laatste geschrift, dat alle synagoges en Joodse scholen moesten branden? Dat wat niet brandde met aarde bedekt moest worden? Schreef luther niet, dat het de christenen aan te rekenen viel, dat zij de Joden niet hadden vermoord?
Zoals u begrijpt vonden de Nazi’s veel inspiratie en bevestiging in deze kerkelijke woorden. Tot aan het roven van de bezittingen, het vogelvrij verklaren van Joodse mensen, alles stond beschreven in de Lutherse pamfletten. Ook Calvijn was bepaald geen vriend van de Joden. Van hem hoefden de Joden weliswaar niet dood, maar hij zei wel ‘(De Joden) voeren strijd
tegen God, ze haten de hele wereld, ze zijn vijanden van het heil der heidenen, kortom, ze zijn aan het eeuwige verderf gewijd’.
De Joden waren ‘de allerheftigste vijanden van Christus zelf’. De reactie op de Kristallnacht in Nederland was dan ook koud. De toenmalige premier, Hendrik Colijn, kwam uit de ARP, de anti-revolutionaire partij. Deze was sterk verbonden met de Gereformeerde kerk in Nederland. Colijn schoot de Joden niet te hulp, integendeel. Na de Kristallnacht probeerden veel Joden Duitsland te ontvluchten, waarop Nederland op 15 december de grenzen sloot. Colijn was bang om zijn neutraliteit te verliezen en wilde de Duitsers te vriend houden.
Bovendien, zo zei hij, is dat in het belang van de Joden zelf. Immers ‘wanneer men nu ongelimiteerd een stroom vluchtelingen uit het buitenland hier zou binnen laten, zou het noodzakelijk gevolg ervan zijn, dat de stemming in ons eigen volk ten opzichte van de Joden een ongunstige kentering zou kunnen ondergaan’. En ‘vermeden moet worden alles, wat de strekking heeft duurzame vestiging in ons reeds zo dichtbevolkte land te bevorderen, daar een verder binnendringen van vreemde elementen schadelijk zou zijn voor de handhaving van het karakter van den Nederlandschen stam’. Toen de oorlog toch uitbrak in 1940 en de Duitsers ons land bezetten, was er zelfs een stroming binnen de kerk, geleid door een zoon van Abraham Kuyper, die vond dat het gezag altijd gevolgd moest worden, ook als dat gezag van een Duitse bezetter kwam, want elk gezag kwam immers van G’d. Dit alles heeft ertoe geleid dat velen in de kerk passief en sommigen zelfs actief hebben meegeholpen aan de Jodenvervolging.
Zelfs na de oorlog was er in Nederland weinig oog voor wat er met de Joodse gemeenschap was voorgevallen. De ontvangst bij terugkomst was kil en elke reflectie op wat er in de oorlog was gebeurd, werd opzij geschoven. Pas in de jaren 60 is daar echt verandering in gekomen. Maar tegelijkertijd was er binnen de protestantse kerk een stroming, die zich wel verzette tegen de Jodenvervolging.
En niet alleen in de Protestantse kerk, ook binnen de Katholieke kerk. Ik noem bijvoorbeeld Kardinaal de Jong. In vele kerken werd juist van het spreekgestoelte opgeroepen, om Joodse onderduikers in huis te nemen en hen te beschermen. De daden van deze Helden mogen wij nooit vergeten, en voor zover zij er niet meer zijn: Hun herinnering zij tot zegen.
Toen de kerk in de lente bij ons kwam om te spreken over excuses of in haar eigen woorden een schuldbelijdenis, vonden wij het daarom belangrijk dat de kerk expliciet maakte, waarvoor zij schuld erkent. Alleen dan heeft deze verklaring betekenis. Wat betekent een erkenning immers als er geen schuld is? In het gesprek, dat volgde, vonden we samen met het bestuur van de Protestantse Kerk een tekstueel evenwicht. Een document, dat duidelijk schuld belijdt over datgene wat de kerk verweten kan worden, juist ook voor de oorlog. Maar tegelijkertijd de helden uit het verzet de hoogst mogelijke eer verschaft. En dat is juist de pracht van deze boodschap.
Deze verklaring bouwt op de kracht van het eigen geweten. Want hoe beter kan je aan de jonge generatie uitleggen, dat als het moment daar is om te kiezen, niet iedereen om je heen de juiste richting uit zal gaan? Dat als rampspoed zich meester maakt van je land, je niet de menigte moet volgen, maar je eigen morele kompas? We leven tegenwoordig in bubbels, die onze eigen gelijk versterken. En zonder het te weten kan een polariserende ideologie onze bubbel binnendringen, en ons langzaam doen geloven dat een zondebok de schuld van al onze tegenslag draagt. Ook dan is het, net als toen, aan onszelf om tegenwicht te bieden. Deze declaratie is daarmee niet alleen een schuldbelijdenis. Het is ook een stap naar verzoening. Door te erkennen wat de kwade woorden van Luther teweeg hebben gebracht, en door in te zien dat deze ideeën doorwerken tot de dag van vandaag, kan de kerk een stap maken om dit antisemitische gedachtegoed voorgoed uit haar gelederen te verbannen. Kan zij samen met de Joodse gemeenschap zij aan zij vechten tegen antisemitisme, want we zijn er nog niet.
Met deze verklaring kan de kerk aan toekomstige generaties een krachtige boodschap meegeven. Volg niet blind, vertrouw niet zonder vragen, accepteer geen antisemitisme, weer haat, ook in je digitale bubbels. Wees geen meeloper, maar sta op en vertrouw op je eigen morele kompas.
Tot zover de schuldbelijdenis van de PKN en de reactie van het CJO.
Tot slot: “Waar blijft de NAK anno 2020?”
Bovenstaande vragen van Jan Bank zijn voor alle lezers bedoeld als “Denkanstossen”. Maar vooral voor degenen die stammen uit de Apostolische tak waar de besturen totale neutraliteit voor de gelovigen heeft voorgeschreven en gepredikt.
Zeker met betrekking tot punt c. waar aangestipt wordt dat kerken morele gemeenschappen zijn:
“Kerken zijn morele gemeenschappen; bron van zedelijke aanwijzingen voor gedrag van individuele aard en in de samenleving. Welke immorele conflicten doen zich voor tijdens de Nazi-bezetting van Nederland? Hoever zijn de Kerken bereid zulke conflicten met het bezettingsregime aan te gaan?”
Hierbij denk ik uiteraard aan de twee stromingen die eerstens voor mij van betekenis zijn geweest: 1. Neuapostolische Kirche, Deutschland (NAK) en 2. Hersteld Apostolische Zendings Gemeente in Eenheid der Apostelen (HAZEA). Uit de laatste is het Apostolisch Genootschap voortgekomen.
De hoofdbestuurder der NAK Internationaal, J.B. Bischoff, heeft in de dertiger jaren en in WO II deze neutraliteit dwingend opgelegd aan alle ambtsdragers en leden. Terwijl hij achter de schermen alles er aan heeft gedaan om in het gevlei te komen van de top van de nazi’s in Berlijn met als motief de kerkdeuren geopend te houden. Op een haast machiavellistische wijze: “het doel heiligt de middelen”. Ik noem slechts één zin uit de vele berichten die de NAK Internationaal heeft verspreid via de “Unsere Familie”:
“Mit Berechtigung haben wir alles das, was dem Volke in Rundfunk, Kino, Theater und Literatur unter dem alten System als das Produkt einer jüdisch-marxistischen Klique geboten wurde, abgelehnt. Es sei festgestellt, dass wir alle kulturellen Schöpfungen des deutschen Volkes schätzen, aber als Vorkämpfer der nationalen Revolution für unsere Mitglieder alles ablehnen mussten, was der sittlichen Verrohung des Volkes Vorschub leistete. Die Tatsache, dass nach der Machtergreifung Adolf Hitlers einer der ersten Schritte war, diese Gifte dem Volkskörper zu entziehen, gibt uns die Gewähr, dass wir gehandelt haben.“[ii]
Hier neemt hij sprekend voor de hele NAK met terugwerkende kracht stelling tegen de Weimar Republiek[iii] ( een democratisch gekozen landsbestuur. SIC!).
Hier is maar één conclusie mogelijk: Een kerkleider onwaardig. Met een dergelijke uitspraak overtreed je alle morele wetten. Het excuus om in het gevlei te komen van de nazi’s is niet houdbaar. Als kerkleider verspreid je desinformatie aan je leden. Je ontneemt hen de vrijheid van meningsuiting, want de ‘man Gods’ heeft immers gesproken?! En je brengt hen in een moreel-ethisch spagaat. Zo’n houding staat volledig haaks op elk Christologisch denken. Het is ronduit misdadig omdat je als leider de gewetensfunctie van jouw religieuze onderdanen ernstig beschadigt. Ik kan hier maar één conclusie aan verbinden: dit is puur fascistisch denken.
Natuurlijk heb ik als jongen ook mijn ouders naar hun positie in de kerk bevraagd. Zij volgden het advies van hun Apostel: wij zijn neutraal. In de praktijk bleek dat mijn ouders een onderduiker in huis hebben gehad en er ook andere gedachten op na hielden. Waarschijnlijk door verraad is dat uitgekomen. Mijn vader heeft hiervoor nog vastgezeten in kamp Vught. Gelukkig zonder verdere gevolgen is dat goed voor hen afgelopen.
Recent ontving ik van een vriendin een weekbrief van Apostel van Oosbree uit 1938 waarin hij heeft gesproken over de Jodenvervolging in de dertiger jaren:
Dat is zover ik weet de enige keer geweest….
Na 75 jaar vrijheid heeft de NAK Internationaal nog nooit gesproken over de waarheid. Zwijgen is erger dan ontkennen. Hoeveel bewijs materiaal is inmiddels al niet vernietigd? Wanneer komt hieraan een einde? Het recent verschenen boek van dr. K.P. Krauss “Inszenierte Loyalitäten? Die Neuapostolische Kirche in der NS Zeit” geeft wel enig inzicht in wat er is gebeurd. Maar is dat de hele waarheid? Zeker als er nog steeds geen onafhankelijk onderzoek is gedaan. Het boek is op persoonlijke titel geschreven. De NAK Internationaal mag zich niet verschuilen achter dit boek alsof nu de kerk van zich heeft laten spreken en opening van zaken heeft gegeven. Want het ontslaat de NAK Internationaal niet van haar zedelijke plicht te benoemen wat er fout is gegaan. De NAK Internationaal ontkomt niet aan de schijn dat zij meegewerkt hebben met de nazi’s. Een voor mij vreselijke conclusie!
Ook “NieuwWij” heeft een prachtig artikel over deze ontwikkelingen geschreven:
Conclusie: Het zou van moreel leiderschap getuigen als de NAK Internationaal zo snel mogelijk met een gelijkaardige schuldbelijdenis komt!
[i] https://nl.wikipedia.org/wiki/Kristallnacht De Kristallnacht (ook wel Nacht van het gebroken glas) was een door de nazi's georganiseerde actie (pogrom) gericht tegen het Joodse deel van de Duitse bevolking. De Kristallnacht vond plaats in de nacht van 9 op 10 november 1938. In heel Duitsland werden Joden en hun bezittingen aangevallen. Er werden 1400 synagogen in brand gestoken en gesloopt. Ongeveer 7500 winkels en bedrijven van Joden werden vernield. Ook Joodse huizen, scholen, begraafplaatsen en ziekenhuizen moesten het ontgelden. Het werd de brandweer verboden om de branden te blussen. Volgens eerste verslagen werden tijdens de Kristallnacht 96 Joden op straat vermoord. Ook in Oostenrijk en Sudetenland werden Joden aangevallen en hun bezittingen vernield. Meer recente onderzoeken stellen het aantal echter op meer dan 400 Joden die tussen 7 en 13 november vermoord of tot zelfmoord gedreven werden. Voegt men hierbij het aantal doden in de concentratiekampen waar direct na 10 november ongeveer 30.000 joodse jongere en gezonde mannen werden opgesloten, dan komt men bij een getal van meer dan 1400. Nazipropagandaminister Joseph Goebbels wordt gezien als het brein achter de Kristallnacht. De naam Kristallnacht verwijst naar het vele glaswerk dat tijdens deze aanvallen werd vernield. Van joodse zijde werd later bezwaar gemaakt tegen deze eufemistische benaming, gegeven de ernst van de gebeurtenissen. Sindsdien worden er in Duitsland ook andere namen gebruikt zoals Reichspogromnacht en Novemberpogrome 1938. [ii] Unsere Familie 8 (1941). Nr. 16 v. 5.9.1941, 278 [iii] https://nl.wikipedia.org/wiki/Weimarrepubliek
