“Religie is ook in ontkerkelijkt Nederland overal”

Amersfoort, vrijdag 7 april 2023

Update, zaterdag 8 april 2023

Bovenstaande tekst kopt de NRC[i] in haar woensdag

editie van 5 april 2023.

In het kerkelijk jaar van het Christendom is de veertig dagen tijd altijd weer een bijzondere periode van bezinning op het leven, de dood, tijd en ruimte. Met de begrippen tijd en ruimte bedoel ik in dit verband hoe wij als mens ons moreel ethisch denken in woord en daad inhoud geven in ons leven. Concreet denk ik dan aan onderwerpen die mij altijd heel erg bezighouden. Zoals mensenrechten, racisme, slavernij(verleden) en antisemitisme, democratische verworvenheden, enzovoort. De praktijk van religieus denken.

NRC, afbeelding van Anne van Wieren

Het is welhaast een ritueel aan het worden. Elk jaar komen er cijfers uit waaruit blijkt dat de ontkerkelijking weer verder toeneemt. Voor het eerst zijn er meer Nederlanders niet-religieus en sluiten er weer meer kerken. Tegelijkertijd is er veel aandacht voor religie. We schrijven nu Pasen 2023 en of je het nu populaire cultuur, erfgoed, traditie of verheven klassieke muziek noemt, het lijdensverhaal van Christus trekt ook dit jaar weer miljoenen kijkers en bezoekers. En wat te denken van politieke debatten waarin ‘de islam’ tegenover ‘christelijke waarden’ of ‘tradities’ gezet wordt? En dan hebben het nog niet eens over de internationale situatie: wereldwijd groeien alle religies, en zonder begrip van religie is de politiek van, pakweg, Thailand, China of Brazilië niet volledig te begrijpen,

schrijft Ernst van den Hemel, religiewetenschapper bij NL-Lab van het Meertens Instituut en voorzitter van het Nederlands Genootschap voor Godsdienstwetenschap.

‘HET LIED VAN DE MENSENZOON’ en Filippenzen 2, 6-11

Beeld en gelijkenis van Hem die leeft Een mensenzoon Heeft hij geen macht begeerd, geen aanzien, Als een god En heeft zich niet aan de gestalte Dezer wereld onderworpen. Heeft niet roofzuchtig voor zichzelf geleefd Maar zich ontdaan van zijn bezit En is de weg gegaan die langs de zelfkant voert, Het duister in En is niet halverwege omgekeerd Maar heel de weg gegaan. Is op de slavenmarkt gaan staan Om als de minste mens verkocht te worden Een werd zo één van hen die mensonwaardig zijn, Werd niemand met wie niemand zijn. En wie hem zien keren zich van hem af. En trok het lijden aan en droeg het als een lam En stond stom voor zijn scheerders En werd gehangen als een slaaf. Zo is hij mens geworden, Een gerechte, Beeld en gelijkenis van Hem die leeft En liefde is. Hem noemen wij: Heer, mensenzoon van God, Leidsman en lotgenoot, Jezus Messias.

Tekst: Huub Oosterhuis; muziek: Bernard Huijbers

Mary Washes Jesus’ Feet, Wayne Forte (2009 )

Palmpasen is de zondag waar Jezus op een ezel als een koning Jeruzalem binnenreed. Stel dat ik naar zo’n happening zou staan kijken zouden bij mij toch wel enige onrustige gevoelens naar boven komen. Je staat erbij te zwaaien met een palmtak. Maar in mezelf bespeur ik toch wel het gevoel dat er iets vreemds aan de hand is. Want hij heeft zijn koningschap een hele andere inhoud gegeven dan de doorsnee koning. Ik hoorde een dominee op Palmzondag zeggen dat hij moest denken aan het recente overlijden van Wim de Bie (Koot en Bie van het Simplistisch Verbond), die bekend stond met zijn meesterlijke parodieën. Bijvoorbeeld bij “Keek op de Week” die wij thuis nooit wilden missen. En hij vroeg zich af als Wim de Bie op die ezel had gezeten… Dan begrepen we direct heel erg goed dat zo’n manifestatie van Jezus met Palmpasen toch een meesterlijke parodie op de triomftochten van overwinnaars was!? “Hosanna in de Hoge”. Maar Jezus die hier op een nog onbereden lastdier de heilige stad binnenrijdt wordt niet begrepen. Het is alsof hij steeds kleiner wordt, kleiner en stiller, een eenzaam mens op een ezel. En dan ook nog in zo’n hele instabiele situatie in een stad als Jeruzalem, dan is de kloof tussen ‘Hosanna’ en ‘Kruisigt’ hem heel erg smal. Hoe harder het volk juicht des te dieper lijkt zij hem te haten. Een volk opgezweept door botsende machten. Namelijk de lokale overheden, die geen uitvoerende macht hadden, en de wrede Romeinse overheersers. Eerst een warm onthaal en aansluitend de verwerping. Je ziet de grote kwetsbaarheid van Jezus tegenover het alomvattende machtsvertoon van de Romeinse overheid. Het volk laat zich meeslepen in het sterke verlangen naar bevrijding uit de onderdrukking, de begrijpelijke drang naar vrijheid. De Romeinse onderdrukker duldt geen kroning van een Joodse koning. Jezus wordt een speelbal in het krachtenveld van de politiek.

Daar komt nog bij dat men de historische waarde van de tekst uit Lucas 22:1-6 als verwaarloosbaar klein, ja zelfs als onjuist beschouwt.

Pontius Pilatus is bang voor de keizer in Rome en hij wil zijn toekomstige politieke promotie niet in de waagschaal stellen. De al langer bestaande onrust in het Palestina moet worden bezworen. Hij laat het volk kiezen. Daar wordt Jezus slachtoffer van. Jezus heeft daadwerkelijk onder Pontius Pilatus geleden zoals er in de geloofsbelijdenis van Nicea staat beschreven. Pontius Pilatus heeft zijn handen in onschuld gewassen. Maar hij heeft met deze vorm van lafhartige rechtspraak bloed aan zijn handen.

Jezus is naar mijn opvattingen een ware koning voor alle mensen. Hij komt tot ons in toegankelijkheid. Hij is bereikbaar voor kleine mensen. Hij deelt het lot van de mensen. Dit is een intocht naar binnen, naar het hart van het geloof. Jezus heeft zich weten te bevrijden van zijn eigen angstige en wanhopige gedachten, en in gevangenschap voor ware vrijheid gekozen. Daar hadden machthebbers geen enkele invloed op.

Voor het Joodse volk belichaamt Pesach, het joodse Pasen, de strijd voor vrijheid en verlossing, waarbij de Haggadah en de seder[ii] de cruciale rol van onderwijs benadrukken. Het verhaal van Exodus is een belangrijk voorbeeld van het Joodse volk dat volhardde om aan de slavernij te ontsnappen en vrijheid te verkrijgen. Het is een krachtige erfenis voor het Joodse volk en de mensheid als geheel.

Want volgens de traditie heeft Mozes op de Berg Sinaï van de Eeuwige de Tien Woorden in twee stenen tafelen ontvangen. Deze Tien Woorden waren het volk van Israel na uittocht uit Egypte, uit de slavernij, behulpzaam om te leren omgaan met vrijheid.

Deze moreel ethische aanwijzingen zijn universeel. Bestemd voor alle volken. Daarom zijn zij ook voor ons nog steeds van betekenis.

De Eeuwige heeft het Joodse volk hiervoor gekozen. Zij heeft deze Tien Woorden aanvaard om deze ook verder te brengen. Hiermee wordt ook duidelijk dat het Joodse volk niet uitverkoren was zoals zo vaak wordt beweerd.

Ik laat expres aan het einde van mijn artikel twee foto’s zien om over na te denken. Voor wie en wat kies jij in het leven? En als je ongewild, door welke omstandigheden dan ook, toch in die verschrikkelijke omstandigheden terechtkomt zoals Jezus heeft ervaren, houd je altijd nog de keuze hoe daar mee om te gaan, zoals Edith Eger[iii] in haar boek “De Keuze” beschrijft. Zij heeft haar ervaringen uit de Tweede Wereldoorlog verwoord daarmee een vrouwelijk perspectief op de verschrikkingen getoond. Ook legt ze daarin uit hoe ze als psycholoog haar cliënten helpt om zich uit hun eigen gedachten te bevrijden, en hoe iedereen uiteindelijk voor vrijheid kan kiezen. Dit boek is een bestseller geworden. In haar tweede boek “Het Geschenk” (2020) moedigt zij de lezer aan gedachten die ons gevangen houden en destructief gedrag dat ons belemmert te veranderen. Wat er in het leven met ons gebeurt is uiteindelijk niet het belangrijkst; het gaat er in de zienswijze van Eger om wat we ermee doen. Naar mijn bescheiden mening heeft Jezus dat in al zijn volheid laten zien. De latere sacralisering van Jezus heeft alleen maar afbreuk gedaan aan de grote waarde van zijn optreden als mens en een bijzondere Joods religieuze beweging in een politieke machtspositie gemanoeuvreerd die strijdig is met zijn gehele optreden en zeker in deze slotfase van zijn bestaan.

Wij hebben in Nederland ook een sprekend voorbeeld in Etty Hillesum als zij op weg is naar een vernietigingskamp. Er bestaat een ansichtkaart, gedateerd op 7 september 1944, met een tekst van haar hand die zij vanuit een goederenwagon de wereld in heeft geslingerd. Deze kaart is door boeren op een perron gevonden. Zij besefte wat er ging gebeuren. Hierbij haar tekst:

"Christien, ik zal de Bijbel op de post doen ergens en vind dit: Een vaste Burcht is mijn God. Ik zit op mijn rugzak midden in een volle goederenwagen. Vader, moeder en Mischa zitten een paar wagens verder. Het vertrek kwam nogal onverwacht. Plots kwam er een bevel speciaal voor ons uit Den Haag. Zingend verlieten we dit kamp, ​​vader en moeder heel dapper en kalm, Mischa ook. We zullen drie dagen onderweg zijn. Bedankt dat je zo goed voor ons gezorgd hebt. Vrienden, die hier achterblijven, zullen nog aan A’dam schrijven, misschien hoor je nog iets? Ook over mijn laatste lange brief? Vaarwel van ons vieren. Etty".

Etty Hillesum 1931 met haar familie;

de ouders en twee broers. © Joods Museum Amsterdam

Nog steeds is er een dringende behoefte om antisemitisme beter te begrijpen en te bestrijden, gezien de piek in het wereldwijde antisemitisme. Dit geldt ook voor de Nederland. Het woekert op sociale media, op straat en andere plaatsen. Daarom is het erg belangrijk dat we onze vrijheid van vandaag niet als iets vanzelfsprekends zien, maar als een verantwoordelijkheid die we moeten proberen te versterken.

Om te voorkomen dat de democratische verworvenheden verloren gaan en de constituties worden afgebroken zoals in de Verenigde Staten en meerdere landen dreigt of al heel lang bittere realiteit is. In die landen met alleenheersers bestaat geen vrijheid van meningsuiting, alleen sterk ingeperkte vrijheid van handelen. De overheersers dicteren hun waarheid. Met alle gevolgen van dien:

Vasily Vereshchagin[iv] :Apotheose van oorlog

Nieuwe rekruten van het Volksbevrijdingsleger in Oost China (New York Times 1/4/2023)

Daarom exclusiviteit in de meest algemene zin sluit mensen uit.

Dat geldt dus ook voor de predestinatieleer van Johannes Calvijn. Bij het ontstaan van het calvinisme verkondigde deze nieuwe religie dat de mensen door hun manier van leven niets konden bijdragen om het eeuwig heil deelachtig te worden. De meest extreme en meest veelzeggende formulering van deze opvatting was het beroemde decretum horribile[i] van het calvinisme. De God van deze religie wist bij de schepping van elke afzonderlijke ziel of die in de hemel zou komen of in de hel, de eeuwige verdoemenis. God zou met zijn kennis elke mens hebben voorbestemd tot heil en verdoemenis, maakt niet uit wat de mens in zijn al dan niet doet. God weet dat, de mensen weten dat niet. Er is geen garantie. De enige aanwijzing dat een mens bestemd is voor het hemelrijk, ligt in de vervulling van het goddelijk gebod van de arbeid ’in het zweet van je aangezicht’. Wie arbeid verrichtte, mocht hopen op genade schrijft Ton Veerkamp in zijn serie artikelen “Afscheid van het Christendom” in Kwartaalschrift 2022 uitgegeven bij de Ekklesia Amsterdam. In zeer orthodox protestantse richtingen wordt anno 2023 nog steeds vastgehouden aan bovenstaande uitleg van de predestinatie leer van Calvijn.

Naar mijn opvatting distantieert de Eeuwige zich daarvan zoals uit de geschiedenis bij de berg Sinaï moge blijken.

Tot slot de prachtige woorden van Paulus in Filippenzen 2, 6-11

Hij die de gestalte van God had Hield zijn gelijkheid aan God niet vast Maar deed er afstand van. Hij nam de gestalte aan Van een slaaf En werd gelijk aan een mens. En als mens verschenen Heeft hij zich vernederd En werd gehoorzaam tot in de dood, De dood aan het kruis. Daarom heeft God hem hoog verheven En hem de naam geschonken Die elke naam te boven gaat, Opdat in de naam van Jezus Elke knie zich zal buigen, In de hemel, op de aarde En onder de aarde, En elke tong zal belijden: ‘Jezus Christus is Heer’, Tot eer van God, de Vader.

Welke keuze zou ik maken? Welke keuzes maken wij als samenleving?

Pesach – Pasen is voor mij opstaan in gerechtigheid, strijden voor mensenrechten, ik word ik in het aangezicht van de ander[v]

Zinvolle Pesach - Pasen 2023 toegewenst.

_______________________________________________________________________

[i] https://www.nrc.nl/nieuws/2023/04/05/religie-is-ook-in-ontkerkelijkt-nederland-overal-a4161376#:~:text=Religie%20Steeds%20minder%20Nederlanders%20noemen,begrijpen%20dat%20beter%20dan%20progressieve.&text=Het%20is%20welhaast%20een%20ritueel%20aan%20het%20worden. [ii] Haggada - Wikipedia [iii] Edith Eger - Wikipedia – [iv] https://en.wikipedia.org/wiki/Vasily_Vereshchagin

[v] https://www.ensie.nl/betekenis/decretum-horribile https://www.raadvankerken.nl/nieuws/2018/11/uitverkiezing-is-liefdesverklaring/ https://irishanglican.wordpress.com/2015/08/09/calvins-decretum-horrible-6-2-2/ [vi] De Frans-joodse filosoof Emmanuel Levinas, van Litouwse afkomst en leerling van Martin Buber, schreef over het gelaat van de Ander als een oproep aan mij. Andere mensen zijn geen obstakel voor mijn vrijheid. Zij zijn noodzakelijk voor mijn bestaan. Aangezien God en mens bij Levinas in elkaars verlengde liggen, schrijft hij de Ander met een hoofdletter. Ik moet preciezer zijn. God is in het werk van Levinas niet een iets of een iemand, maar de ongrijpbare die voorbijgegaan is en die mij met de Ander heeft achtergelaten. En hij schrijft Ander met een hoofdletter om het onontkoombare anders-zijn van de ander te benadrukken.