Je kunt ’t ook van een andere kant bekijken – Boek Exodus[i]

Monotheïsme en de universaliteit van gerechtigheid[ii]

Update III - Zaterdag 5 februari 2022

Maandag 24 januari 2022

Zo begint de beroemde rabbi Jonathan Sacks dit hoofdstuk in zijn boek "Exodus".

Als Christenen zijn we toch op een hele andere manier in aanraking gekomen met de eerste vijf boeken van de Thora dan onze joodse broeders en zusters. De vertaling van het woord Thora in het Nederlands is op z’n minst ongelukkig te noemen. Onze bijbel vertalingen spreken van de Wet. De Thora is veel meer. Een veel betere vertaling is ‘Richtingwijzer’. In mijn posts zal ik daar ook duidelijke aanwijzingen voor geven.

Voor de volledigheid geef ik hier nog een overzicht van de Hebreeuwse namen van de vijf boeken van de Thora:

1. Bereesjiet (Genesis) = IN HET BEGIN

2. Sjemot (Exodus) = en dit zijn de NAMEN

3. Wajikra (Leviticus) = EN God RIEP

4. Bemidbar (Numeri) = en hij sprak IN DE WOESTIJN

5. Dewariem (Deuteronomium)= dit zijn DE WOORDEN

In de komende tijden zal ik met enige regelmaat een verhaal posten uit een van deze boeken. Vandaag vertel ik iets uit het boek Exodus. Sacks beschrijft dat zo prachtig. Als je een willekeurig iemand vraagt wat vind je nou de meest opvallende verhalen uit dit Bijbelboek? Dan is de kans heel groot dat je de volgende antwoorden krijgt: het leven van Mozes wordt als baby gered in een biezenmandje, de tien plagen, de tocht van het Israëlitische volk door de Rode Zee (ook wel de Schelf- of Rietzee genoemd), de Tien Woorden, het water dat uit de rots komt en het voedsel (manna) uit de hemel. Hoe aansprekend deze verhalen ook zijn, toch vervullen deze een ondergeschikte rol. Het gaat om iets heel anders. Dat heb ik tevoren nooit zo gezien. Als we de beide eerste bijbel boeken lezen, Genesis en Exodus, dan is er een groot verschil tussen beide boeken. In Genesis gaat het nog over individuele mensen en hun relaties. En in Exodus wordt direct aan het begin al verteld dat één familie met zeventig leden Egypte binnentrekt. Hieruit groeit een volk van 600.000 mannen (vrouwen en kinderen werden toen nog niet meegeteld – voor onze begrippen onvoorstelbaar) die het Noorden in de streek of provincie Gosen wonen. In Exodus 1:7 staat dan “De Israëlieten kregen veel kinderen en zo breidden [ze] zich steeds meer uit. Zij werden zo talrijk dat ze het hele land bevolkten”. Dat was natuurlijk sterk overdreven. Zo hebben de Egyptenaren dat wel beleefd.

Mozes in een biezen mand van Guilliam du Gardijn, Rijksmuseum Amsterdam ( Ex. 2:1-5)

De Farao heeft daar wel maatregelen tegen getroffen, maar deze mislukten faliekant.[iii] En bij Exodus 1:9 geeft Nechama Leibowitz[iv] (1905-1997) een prachtig commentaar dat naar mijn smaak heel dicht bij de bedoeling van de schrijvers van de Thora komt. Ik geef hier eerst een letterlijke vertaling uit het Hebreeuws: “En hij (Farao) zei tot zijn volk: Ziet, het volk der kinderen Israëls wordt ons te veel en te machtig”. De NBV geeft van deze tekst de volgende vertaling: “Hij (Farao) zei tegen zijn volk “De Israëlieten zijn te sterk en te machtig voor ons en te talrijk”. Hier vallen twee dingen op. Ten eerste de Farao spreekt over de Israëlieten. Hij spreekt hen aan als volk. Zij die eertijds geen volk waren zijn in zijn ogen nu een volk geworden. Ten tweede overdrijft de Farao wederom.

En nu dan het woord aan Nechama Leibowitz:

“Het vers klaagt over de toename van hun aantal. En de farao zegt niet – het komt zelfs niet bij hem op- dat het aantal van de kinderen van Israël groter is dan het aantal van de Egyptenaren, en dat hun kracht groter is dan de kracht van dat grote koninkrijk. De vertalers die het Hebreeuwse woord “mimenoe” weergeven met “meer dan” en de zin dus vertalen met “meer en machtiger dan wij” (en dat zijn bijna alle niet-joodse vertalers) vergissen zich… De joodse vertalers begrijpen dat het hier niet gaat om het “mi” van de vergrotende trap [meer dan], maar het ‘mi’ in relatie tot wat wij wilden, zijn zij te veel en te machtig. (Zie ook Num. 32:22””jullie zullen vrij zijn voor de Eeuwige en voor Israël. [De Farao wil zeggen:] de relatie tussen meerderheid en minderheid is een probleem geworden voor ons.

Een onopvallende minderheid is ineens veranderd in een minderheid die opvalt![v]

Dan zijn we nu dus helemaal bij onze eigen actualiteit, waar een aantal politieke partijen ons willen laten geloven dat een opvallende minderheid sowieso in 2022 een onoverkomelijk maatschappelijk probleem is geworden.

Mozes bij het brandende braambos (Ex. 3:1-6) uit de Grieks Orthodoxe traditie

Zoals hierboven al is vermeld gaat het boek Exodus over de geboorte van een natie.

En de tweede conclusie is dan voor ons Europeanen best verrassend maar niettemin heel logisch dat dit boek geschreven is vanuit een joodse visie. Daarmee begrijpen we ook dat van begin af aan het handelt om een joods project.

- Het boek gaat over politiek, samenleven en de principes op grond waarvan een volk een eenheid wordt in verschillende verbanden.

- Het gaat over rechtvaardigheid, vrijheid en de toepassing van het recht.

- Het gaat ook over de heiligheid van het leven en over menselijke waardigheid. In de kern gaat het over het gebruik en misbruik van macht. Dus in feite voor ons nog steeds een hoog actueel onderwerp.

- Het boek Exodus laat ons heel eerlijk de risico’s zien die aan macht kleven. Macht kan worden ingezet om mensen te onderdrukken, tot slaaf te maken en in het ergste geval te vermoorden.

- Want de dreiging van genocide komt door de voorstellen van Farao al direct in het begin van Exodus naar voren[vi]. Hij wordt gedreven door politieke motieven en niet door haat. Hij is geen Haman[vii] zoals beschreven in het boek Ester.

Dus de geschiedenis van de twee vroedvrouwen, Sifra en Pua uit Ex. 1: 15-22, mag hier niet ontbreken. Om op hun wijze deze autocratische Farao tegemoet te treden getuigt van heldenmoed. Voor mij zijn zij ware mensenrechten verdedigers. We hoeven maar in de recente geschiedenis terug te kijken hoe moedige mensen in situaties zoals onder Stalin, Mao of Hitler een vergelijkbare daad met hun leven moesten bekopen.

In de Naardense Bijbel staat dan deze beroemde passage in Exodus 1:

15. Bovendien gelastte de koning de Hebreeuwse vroedvrouwen, Sifra en Pua geheten, het volgende: 16‘Als u de Hebreeuwse vrouwen bij de bevalling helpt, let dan goed op het geslacht van het kind. Als het een jongen is, moet u hem doden; is het een meisje, dan mag ze blijven leven.’ 17Maar de vroedvrouwen hadden ontzag voor God en deden niet wat de koning van Egypte hun had opgedragen: ze lieten de jongetjes in leven. 18Daarom ontbood de koning de vroedvrouwen. ‘Wat heeft dit te betekenen?’ vroeg hij hun. ‘Waarom laat u de jongens in leven?’ 19De vroedvrouwen antwoordden de farao: ‘De Hebreeuwse vrouwen zijn anders dan de Egyptische: ze zijn zo sterk dat ze hun kind al gebaard hebben voordat de vroedvrouw er is.’ 20God zegende het werk van de vroedvrouwen, zodat het volk zich sterk uitbreidde. 21En omdat de vroedvrouwen ontzag voor God hadden, schonk hij ook aan hen nakomelingen.22 Toen gaf de farao aan heel zijn volk het bevel om alle Hebreeuwse jongens die geboren werden in de Nijl te gooien; de meisjes mochten in leven blijven.

Opvallend is dat deze heldendaad van beide vrouwen in de Bijbel verder nergens meer wordt aangehaald. In tegenstelling tot de vermeldingen in de Talmoed.

Dit boek is na de Tenach ( vergelijkbaar met het Oude testament) het belangrijkste boek binnen het Jodendom.

En er zit dus nog een andere laag in dit Bijbelboek Exodus verborgen. Exodus stelt

machtspolitiek van wereldmachten aan de kaak. Maar ook hiërarchische samenlevingen waarin de bevolking wordt opgedeeld in vrije mensen en slaven. De Thora[viii] laat duidelijk een ander geluid horen en stelt een ander soort politiek voor. Een politiek die niet gebaseerd is op macht maar op verbond. Maar op de vrijwillige overeenstemming van vrije mensen die alleen absolute macht toekennen aan God, aan de Eeuwige, aan de Onnoembare. In een tijdperk waarin macht triomfeerde over recht werd in de Thora een van de grootste keerpunten van de menselijke geschiedenis opgetekend. In onze westelijke samenleving vinden wij hiervan wel sporen terug. Namelijk toen rond de eeuwwisseling van 18e naar de 19e eeuw het Franse volk zich kon ontdoen van de overheersende macht van autocratische koningen en de adel die samen met steun van de toenmalige machtige Roomse kerk het gewone volk onderdrukten en uitbuitten.

Deze grote ommekeer staat bekend als de Franse revolutie. Toch kun je niet stellen dat de Franse revolutie een geslaagd project is geworden. Zij is een aanzet geworden tot een verdere ontwikkeling naar een meer democratische rechtsvorm in de meeste Europese landen en meerdere landen op andere continenten.

Uit bovenstaand verhaal blijkt ook dat mensenrechten universeel zijn.

Het zijn fundamentele rechten en vrijheden voor alle mensen, ongeacht hun nationaliteit, geslacht, nationale of etnische afkomst, ras, religie, taal of andere status. Mensenrechten omvatten burgerlijke en politieke rechten, zoals het recht op leven, vrijheid en de vrijheid van meningsuiting. Daarnaast zijn er ook de sociale, culturele en economische rechten, waaronder het recht op deelname in de cultuur, het recht op voedsel, het recht op werken en op onderwijs.

Zo kijken wij anno 2022 naar deze rechten.

Maar de eerlijkheid gebiedt ons te vermelden dat er in Exodus daarmee een begin is gemaakt. Want de rechten voor vrouwen lijken daar zeker nog niet geborgd als ik lees dat bij een volkstelling alleen de (volwassen) mannen worden geteld.

We kunnen vaststellen dat de geschiedenis van de mensenrechten weerbarstige perioden heeft meegemaakt. Vele eeuwen zijn er voor nodig geweest om dit besef te laten groeien in de hoofden van leiders en volkeren.

Pas na WO II zijn mensenrechten steeds meer in internationale verdragen en nationale wetten opgenomen. De Universele Verklaring voor de Rechten van de Mens[ix] (UVRM) is de basis van het internationale systeem voor de bescherming van mensenrechten geworden. De verklaring werd door de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties op 10 december 1948 aangenomen, om de gruwelen van de Tweede Wereldoorlog in de toekomst uit te bannen. Ruim 73 jaar later moeten wij vaststellen dat deze gruwelen geenszins zijn uitgebannen. Integendeel.

Nog even een stukje historie:

In de wording van Israël als natie hebben net als in andere culturen bepaalde ingrijpende gebeurtenissen verhalen opgeleverd die zijn uitgelopen op religieuze ervaringen en uiteindelijk zijn uitgemond in religieuze verhalen. Het religieuze verhaal van de Tenach, de Bijbel, wordt beter verstaan, wanneer men weet vanuit welke gebeurtenissen het ontstaan is. Want die gebeurtenissen gaven inhoud en vorm aan de ervaringen en deze weer aan de verwoordingen, aan de verhalen. Zoals uit uitvoerig wetenschappelijk geschriftkundig onderzoek blijkt dat deze boeken niet zijn geschreven uit de pen van één persoonlijk van één groep, maar het resultaat is van de arbeid van meerdere generaties. Het is dus mijns inziens niet houdbaar dat de Thora in zijn geheel van goddelijke oorsprong is. Ja zelfs door God is geschreven. Maar de zoektocht in de betekenis naar de Woorden blijft een hele spannende verrijkende onderneming. Omdat je in vragen stellen, in het overdenken van deze woorden en het lezen van de vele commentaren op bijbelteksten ook weer religieuze ervaringen opdoet.

Conclusie: In de eerste verzen van het boek Exodus komen direct al hele belangrijke onderwerpen ter tafel die niet alleen van theologische of religieuze betekenis zijn. Zij verwijzen naar belangrijke maatschappelijke en politieke thema’s.

De Eeuwige, die wij God noemen, heeft in mijn optiek in deze context naast de bekende betekenis van een ontfermend God ook een ander gezicht voor mij gekregen. Namelijk een God die een politiek voorstaat waar vrije mensen op vrijwillige overeenstemming een verbond met Hem en elkaar sluiten zodat zij een land of gebied besturen en waar zij alleen absolute macht toekennen aan God. Daarom is de vertaling van het woord Thora in "Richtingwijzer" veelomvattender dan het woord "Wet". Het begrip richtingwijzer laat ruimte voor het ontdekken van goed en kwaad, voor het kiezen van het goede. In de tijd Mozes was de vrouw duidelijk niet gelijkwaardig aan de man. De samenleving was patriarchaal ingericht.

Dat blijkt ook uit de tekst in Exodus 2: 16-22

16. De priester van Midjan heeft zeven dochters; die komen aan en putten,- vullen de goten om het wolvee van hun vader te laten drinken. 17 De herders komen aan en jagen hen weg; dan staat Mozes op en redt hen, en geeft hun wolvee te drinken. 18. Ze komen aan bij Reoeël, hun vader; die zegt: waarom komen jullie zo haastig terug vandaag? 19. Ze zeggen: een Egyptische man heeft ons ontrukt aan de hand van de herders; ook heeft hij uitputtend geput voor ons en het wolvee te drinken gegeven! 20. Hij zegt tot zijn dochters: en waar is hij?, waarom hebben jullie de man achtergelaten?- roept hem, dan kan hij het brood mee-eten! 21. Mozes stemt toe om zich neer te zetten bij de man, en die geeft zijn dochter Tsipora aan Mozes. 22. Zij baart een zoon en hij roept als naam voor hem uit: Gersjom; want, heeft hij gezegd, een geer, een zwerver-te-gast ben ik geworden in een land dat mij vreemd is.

En wat naar mijn mening ook niet onbesproken mag blijven is het feit dat uit de religieuze ervaringen van Moses en de zijnen deze ontdekkingen van het wezen van deze ene God, de Eeuwige, zijn gedaan. Zij hebben Zijn nabijheid ervaren. In het verlengde hiervan mag je zeggen dat deze Ene, deze Eeuwige ook nu zo handelt. Zie de recente catastrofe die onze Joodse broeders en zusters hebben ervaren in WO II. De Eeuwige geeft richting aan ons bestaan en geeft ons de ruimte keuzes te maken. De geschiedenis heeft ons geleerd welke lange weg nodig is om grote idealen te verwezenlijken. En wij zien in onze turbulente tijden hoe belangrijk het is deze universele waarden met elkaar als gemeenschap te blijven verdedigen.

De Tien Woorden (Exodus 20:2-17)

_________________________________________________________________________

[i] Om praktische redenen begin ik deze serie eerst met het Boek Exodus. Later volgt een bespreking over teksten uit het Boek Genesis. [ii] Bronnen: - “Exodus, boek van de bevrijding van Jonathan Sachs. Uitgegeven bij Skandalon, tweede druk 2020. ISBN 978-94-92183-92-7 - “De wording van het Woord” - over ontstaan en verstaan van de bijbel – van Johan Negenman. Uitgegeven bij JH Kok 1986. ISBN 90 2425002 1 - 25 eeuwen theologie, teksten / toelichtingen onder redactie van Laurens ten Kate & Marcel Poorthuis, uitgegeven bij Boom 2017. ISBN 978-94610-59-307 [iii] Ex. 1: 12-15 [iv] Nechama Leibowitz - Wikipedia [v] N. Leibowitz, Iljoniem chadsjiem be-sefer Sjemot, 23-24 (Engelse vertaling: studies in Shemot, 25 [vi] Ex. 1: 1-10 en 15-17 [vii] Haman - Wikipedia [viii] Thora - Wikipedia [ix] https://www.amnesty.nl/encyclopedie/mensenrechten-lijst-van-mensenrechten